اکوتوریسم راهبردی مناسب در توسعه صنعت گردشگری

سعید برزوکی

جاذبه های طبیعی و اقلیم های متفاوت جغرافیایی دستمایه های گران قیمتی را در حوزه اقتصاد برای انسان به ارمغان آورده است، که مسلماً بهره برداری از آن مستلزم فراهم نمودن شرایط مختلفی می باشد که در کل بستگی به ثبات در بخش گردشگری دارند.

امروزه وجود پتانسیل های عظیم تاریخی و حتی طبیعی در ایران این کشور را به یکی از جذاب ترین مناطق گردشگری جهان بدل نموده است. ولیکن با توجه به مشکلات موجود نظیر پندارهای غلط برخی از گردشگران خارجی درباره ي ایران، برخی مشکلات دست و پاگیر اداری در مسیر ورود گردشگر و غیره سبب گردیده است تا از یک سو این مشکلات بر کمیت و کیفیت گردشگری تأثیر سو ء داشته باشد و از سوی دیگر امر گردشگری در کشور آنطور که شایسته است جدی تلقی نگردد.
لذا به نظر می رسد جهت پیشرفت در این زمینه خصوصاً در بخش منابع طبیعی، صنعت گردشگری ایران باید به شیوه ای منسجم کنترل شده و پایدار بر مبنای برنامه ریزی مؤ ثر توسعه یافته، اداره گردد. به این ترتیب توریسم منافع قابل ملاحظه ای را بدون ایجاد مشکلات جدی اجتماعی و زیست محیطی برای ایران در پی خواهد داشت و علاوه بر این منافع توریسم برای استفاده آتی حفظ می گردد.
یکی از اشکال مخلف گردشگری توریسم طبیعی یا گردش در طبیعت است که در حقیقت توریسمی بر پایه پایداری محیط زیست باتمرکز اولیه بر تجربه محیط های طبیعی که عامل ترویج فرهنگ و محیط زیست است می باشد و امروزه در صنعت گردشگری از جایگاه ویژه ای برخوردار است. و در میان گونه های گردشگری از روند رو به رشدی برخوردار است. امروزه اکثر نهاد های متولی صنعت گردشگری در کشور های مختلف و سراسر دنیا به امر گردشگری در طبیعت و در ورای آن به لزوم حفظ محیط زیست بیش از هر زمان دیگری اذعان دارند.
بنابراین در حال حاضرجهت بهره برداری مناسب از طبیعت و حفظ آن راهبرد مناسبی که پیشنهاد شده و در برخی کشور های جهان هم آن را در بوته ازمایش قرار داده اند  اکوتوریسم می باشد. که در حقیقت به معنای توریسم بر مبنای مسئولیت پذیری می باشد. وقتی با نام اکوتوریسم برخورد می نماییم ناخود آگاه سفر درون طبیعت در ذهن ما متبادر می گردد. توریسم بر مبنای طبیعت یکی از گونه های مختلف گردشگری می باشد که بر این اساس هر فعالیت یا تجربه سفری که روی طبیعت متمرکز شود به معنای توریسم طبیعی می باشد که در این سفر ها همواره تأکیدی بر مسئولیت پذیری گردشگری نسبت به محیط اطراف خود انجام نمی پذیرد.
و اما اکوتوریسم واژه نسبتاً جدیدی می باشد که محققین علوم گردشگری در تعریف آن دچار مشکلات فراوانی می باشند ولیکن از مجموع نظریات آنها می توان چنین برداشت نمود که اکوتوریسم عبارت است از سفری مسئولیت پذیر به مناطق طبیعی که از آن ها حفاظت می شود و باعث ارتقای امکانات مردم بومی می شود . بنابراین بر مبنای این تعریف می توان گفت که در اکوتوریسم تأکید بر این می باشد که باید سعی نمود این انگیزه در گردشگر ایجاد شود که با مراقبت از طبیعت و همچنین احترام به فرهنگ های سنتی به حفظ محیط زیست کمک نماید.
حال در یک تقسیم بندی کلی درباره اکوتوریسم چنین میتوانیم برداشت نماییم که اکوتوریسم:
تاثیرات منفی برمحیط های فرهنگی وحتی اجتماعی را کم می کند.
با هدف حفاظت از منابع ،جوامع مختلف منفعت اقتصادی مناسبی برای جامعه میزبان و کلیه نهاد های متولی گردشگری ایجاد می کند.
عملاً می توان با تشکیل گروه های محلی ومتخصص گردشگری بر پایه اکوتوریسم را ساماندهی نمود که خود باعث ایجاد مشل مختلفی بر پایه افراد بومی می گردد.
در عین حال درک بالایی را برای میزبان و بازدید کننده ایجاد می کند. در این بین آنچه بیش از هر چیز دیگر در تعاریف اکوتوریسم از اهمیت برخوردار است، عنوان مسئولیت پذیری است که به واسطه آن گردشگرنسبت به محیطی که  بازدید می نماید باید نوعی حس مسئولیت جهت حفظ ونگهداری آن محیط، در خود ایجاد نماید. بنابراین یک گردشگر بر مبنای اکوتوریسم بر محیط و حتی فرهنگ مناطقی که بازدید می کند تأثیر مثبت می گذارد. حال با درک این مطلب در تعریف جامع تر از اکوتوریسم می توان گفت اکوتوریسم توریسمی است که بر مبنای طبیعت می باشد که آن شامل آموزش و درک محیط طبیعی و باعث تامین پایداری اکولوژیکی می شود.
رابطه اکو توریسم و توسعه پایدارعملاً امروزه جهت رسیدن به توسعه پایدار در صنعت گردشگری نیاز وافری به برنامه ریزی های بنیادین برای توسعه و مدیریت صنعت گردشگری احساس می شود. یکی ازاین برنامه ریزیهای مهم در سیاست گذاری برای توسعه پایدار نگرش به محیط زیست و تلاش برای آن می باشد. حال با توجه به تعاریف ذکر شده میتوان با قاطعیت عنوان نمود، اکوتوریسم رابطه مستقیمی با اصول حاکم بر گردشگری بر مبنای توسعه پایدار خصوصاً در مبحث حفاظت محیط زیست دارد،  به گونه ای که اکوتوریسم را می توان بخشی ازتوریسم، دانست که می توان اصول پایداری را در تمامی بخش های آن بر مبنای مسئولیت پذیری ایجاد نمودکه در نهایت توریسم مسئولیت پذیر با هدف احیاء و نگهداری منابع طبیعی به گونه ای که موجب تخریب آن برای نسل های آینده نباشد منجر  به توریسم پایدار خواهد گردید .
مزایای برنامه ریزی بر پایه اکوتوریسم:
با توجه به تعاریف فوق درباره مزایای اکوتوریسم می توان گفت که برنامه ریزی گردشگری بر مبنای اکوتوریسم شامل پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی، ایجاد فرصت های طلایی برای سرمایه گذاران و ایجاد اشتغال مناسب بر مبنای مسئولیت پذیری در جوامع مختلف خصوصاً کشور های در حال توسعه می باشد.
حال در یک تقسیم بندی کلی مزایای اکوتوریسم عبارتند از :
- به حداقل رساندن اثر گذاری
- ایجاد آگاهی محیطی
- برخورد مناسب با مردم محلی و ایجاد جو دوستانه
- اعتلای فرهنگ های محلی
نگاهی به وضعیت گردشگری بر مبنای طبیعت در ایران:
کشور ایران همانطور که در مقدمه ذکر گردید یکی از پر جاذبه ترین کشور های جهان می باشد و طبق آمار موجود هم اینک جز ده کشور اول جهان در این زمینه می باشد. این کشور با داشتن حدود دو هزار کیلومتر ساحل با دریای عمان و خلیج فارس در جنوب و سیصد کیلومتر ساحل در در کنار دریای مازندران در شمال کشوروجود رشته کوه های عظیم البرز و زاگرس و کوه های پراکنده در مرکز و با داشتن اقلیمی متنوع و داشتن چهار فصل منظم توان بالقوه بسیار مناسبی برای جذب جهانگرد بر مبنای طبیعت دارد.
بر طبق آمار منتشر شده ازسوی مسئولین سازمان ایرانگردی و جهانگردی ایران در حال حاضر از نظر جاذبه های طبیعی جز پنج کشور اول دنیا می باشد که در این میان می توان به ۲۵ پناهگاه حیات وحش، ۱۲هزار گونه گیا ه ، ۳۵۰گونه پرنده ،۳۶۰نوع پستاندار،۸۱ نوع خزنده،۳۲۰ چشمه آب گرم معدنی،۱۶ قله بالاتر از ۴هزار متر،۱۴ قله بالاتر از۳ هزار متر،۱۶تالاب ،۴۶منطقه حفاظت شده و۵۰ دریاچه داخلی اشاره نمود.
حال با توجه به این امکانات وسیع جایگاه ایران در بخش گردشگری بر مبنای طبیعت از دومنظرقابل بررسی است. هم اکنون تنها استفاده گسترده ازگردشگری طبیعت استفاده از جاذبه های طبیعی ایران در استان های گیلان و مازندران در کرانه های مازندران و تا حدی درکوهپایه های البرز خصوصاً در شمال شهر تهران می باشد که این نکته با توجه جاذبه های ذکر شده رقم بسیار اندکی را شامل می گردد.
در حال حاضر همین مقدار استفاده از گردشگری طبیعت تاکنون ضربات جبران نا پذیری را بر محیط زیست وارد نموده است که از آن جمله می توان به بهره برداری بی رویه از مناطق ساحلی و جنگلی استان های شمالی توسط گردشگران اشاره نمود که تاکنون ضربات مهلکی را برمحیط زیست استان های گیلان و مازندران وارد آورده است. بنابراین به نظر می رسد گردشگری برمبنای طبیعت با توجه به جاذبه های ذکر شده همچون سایر گونه های گردشگری در ایران با کم توجهی روبه رومی باشد. با توجه به این نکته که در بخش سیاست گذاری وبرنامه ریزی هر کشور یا منطقه باید متناسب با ویژگی ها و سیاست های توسعه خود درامرتوسعه گردشگری گام بردارد. ایران نیز باید به تناسب با ویژگی های قومی و فرهنگی خود در این راه گام بنهد. با توجه به اینکه در حال حاضر گردشگری خصوصاً گردشری طبیعت عمدتاً توسط گردشگران داخلی انجام می شود در برنامه ریزی برای گسترش گردشگری طبیعت چند نکته را باید در نظر گرفت: شناسایی هرچه بیشتر مناطق مختلف که استعداد باروری گردشگری طبیعت را دارند که در این صورت نیاز وافری به برنامه ریزی دقیق جهت امکان سنجی و ایجاد گردشگاه های مختلف در آنها می باشد که دراین میان حفظ محیط زیست و حفظ هویت و فرهنگ بومی این مناطق در نظر گرفته شود. که در این میان برنامه ریزی بر پایه اکو توریسم جوابگوی این مسائل می باشد. آگاهی دادن و آشنا کردن گردشگران خصوصاً داخلی از نظر فرهنگی از یک سو جهت برقراری ارتباط سالم و ایجاد تعامل با افراد بومی و از سوی دیگر تلاش جهت حفظ محیط زیست مناطق مورد بازدیدکه این نکته خصوصا در مناطق شمالی کشور از اولویت بیشتری برخوردار است که در این زمینه نیز با توجه به موارد ذکر شده اولویت با برنامه ریزی بر پایه اکوتوریسم می باشد. برنامه ریزی در جهت جذب گردشگر خارجی برای گردش در طبیعت که این خود از طریق تبلیغات مناسب و آگاه سازی سرپرستان تورهای گردشگری جهت ایجاد تورهای خارجی مسئولیت پذیر جهت بازدید از نواحی مختلف ایران امکان پذیر خواهد بود که این نکته در تعامل فرهنگی و انتقال فرهنگ اصیل ایرانی به سایر نقاط جهان موثر خواهد بود.

برگرفته از سایت مدیریار دکتر مهدی یاراحمدی خراسانی

*http://aryantravel.ir/articles/details.php?id=97